(Bulling) Σχολικός Εκφοβισμός σε μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, αναπηρία ή αυτισμό.

Ο σχολικός εκφοβισμός ή διαφορετικά θυματοποίηση  (γνωστός με τον όρο “bullying”) είναι ένα φαινόμενο, το οποίο έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους ερευνητές ανά τον κόσμο. Η θυματοποίηση χαρακτηρίζεται ως η έκθεση σε συνεχόμενη επιθετική συμπεριφορά (Olweus, 1995). Τα παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες ή αναπηρία έχει αναδειχθεί, ότι είναι περισσότερο πιθανό κατά 4,9 φορές να πέσουν θύματα σχολικού εκφοβισμού συγκριτικά με τους συμμαθητές τους, οι οποίοι δεν παρουσιάζουν κάτι αντίστοιχο (Blake et al., 2012).

Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να παρουσίασει διαφορετικές μορφές: α) σωματικός, β) λεκτικός, γ) έμμεσος (π.χ. συναισθηματικός) αλλά και δ) σεξουαλικός (Walker et al., 2004). Η σωματική βία είναι η συχνότερη μορφή σχολικού εκφοβισμού και περιλαμβάνει κλωτσιές, μπουνιές αλλά και σπρωξιές, χαστούκια ή οποιαδήποτε άλλη μορφή ανεπιθύμητης σωματικής επαφής (Olweus, 1993).  Ο λεκτικός εκφοβισμός είναι ιδιαίτερα συχνός σε άτομα μεταξύ 9 και 13 ετών και περιλαβλανει πράξεις, όπως ο σαρκασμός, η διάδοση ψευδών φήμών αλλά και ρατσιστικά και σεξουαλικά σχόλια (Welford, 2008). Ο έμμεσος εκφοβισμός αναφέρεται στη συκοφαντία, την περιθωριοποίηση αλλά και τη χειραγώγηση. Τέλος, ο σεξουαλικός εκφοβισμός έχει να κάνει με ανήθικες χειρονομίας, απειλές, αγενή σχόλια σεξουαλικού περιεχομένου αλλά και λεκτική παρενόχληση, ενώ μπορεί αν φτάσει και σε σοβαρές σεξουαλικές επιθέσεις.

Οι B. Carter & V. Spencer (2006) προσπαθούν μέσα από μια βιβλιογραφική ανασκόπηση να φωτίσουν το ζήτημα του σχολικού εκφοβισμού και των μαθητών με ειδικές ανάγκες. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η εκπαίδευση των ατόμων με ειδικές ανάγκες έχει αλλάξει αισθητά. Ωστόσο, αν και αν και έχει επικρατήσει η τάση  στην ένταξη των ατόμων αυτών στη γενική εκπαίδευση, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην ακαδημαϊκή τους επίδοση και όχι στην κοινωνικοποίησή τους. Λόγω της φοίτησής τους σε γενικά σχολεία οι μαθητές με ειδικές ανάγκες είναι εκτεθειμένοι στο σχολικό εκφοβισμό. Η εμπειρία αυτή μπορεί να έχει σημαντικό αντίκτυπο στα παιδιά.

Οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ γίνονται θύματα σχολικού εκφοβισμού αλλά και θήτες λόγω κυρίως του χαμηλού αυτοελέγχου τους (Unnever & Cornell, 2003). Οι Timmermanis & Wiener (2011) μελέτησαν εκτενώς τη συσχέτιση της θυματοποίησης και της ύπαρξης διαταραχής ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας. Στην ερευνά τους συμμετείχαν 40 μαθητές διαγνωσμένοι με ΔΕΠ-Υ και 24 μαθητές χωρίς ΔΕΠ-Υ ως ομάδα σύγκρισης. Στην έρευνα συμμετείχαν οι καθηγητές αλλά και οι γονείς των παιδιών. Οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ, οι οποίοι κατηγοριοποιήθηκαν ως θύματα φαίνεται πως είχαν εν γένει προβλήματα στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Ακόμη, τα παιδιά αυτά αναδείχθηκε ότι είχαν χαμηλές κοινωνικές δεξιότητες.

Οι μαθητές με διαταραχές στο φάσμα του αυτισμού είναι πολύ πιθανό να είναι θύματα σχολικού εκφοβισμού λόγω των κοινωνικο-επικοινωνιακών και συμπεριφορικών δυσκολιών τους. Τα παιδιά αυτά δυσκολεύονται αρκετά στο να ξεκινήσουν και να διατηρήσουν σχέσεις με τους συνομηλίκους τους, εξαιτίας των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν στην επικοινωνία και στις κοινωνικές δεξιότητες (Delfabbro et al., 2006). Οι ερευνητές ανέδειξαν ότι οι μαθητές με διαταραχές στο φάσμα του αυτισμού, οι οποίοι υφίστανται συχνότερα σχολικό εκφοβισμό είναι εκείνοι, οι οποίοι χαρακτηρίστηκαν από τους γονείς τους ως υπερευαίσθητοι, αγχώδεις, υπερδραστήριοι με πολλές στερεοτυπικές συμπεριφορές. Εκτός των άλλων, οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα, ότι οι μικρότεροι μαθητές ήταν πιθανότερο να πέσουν θύματα εκφοβισμού. Η νοητική κατάσταση των γονέων φαίνεται επίσης να αποτελεί ισχυρό παράγοντα θυματοποίησης. Ο σχολικός εκφοβισμός των μαθητών αυτών φαίνεται να έχει διάρκεια σε όλη τη σχολική τους ζωή. Τα ποσοστά παιδιών με διαταραχές στο φάσμα του αυτισμού που είναι θύματα σχολικού εκφοβισμού είναι δύο φορές μεγαλύτερα από τα παιδιά γενικού πληθυσμού.

Σε μια αντίστοιχη έρευνα των Zablotsky et al. (2013) κατέληξαν ότι μαθητές στο φάσμα του αυτισμού που ασκούσαν εκφοβισμό σε άλλους ήταν πιο πιθανό να είναι Αφροαμερικάνοι. Τα παιδιά με σύνδρομο Asperger ήταν πιο πιθανό να είναι θύματα ή θύτες-θύματα. Ακόμη, αναδείχθηκε ότι τα παιδιά με χαμηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις ήταν πιθανότερο να μην είναι θύματα. Τέλος, στην έρευνα αυτή φάνηκε να παίζει ρόλο και το σχολικό περιβάλλον, όσο πιο προστατευμένο είναι το σχολικό περιβάλλον τόσο λιγότερη η εμφάνιση σχολικού εκφοβισμού.

Μελετώντας έρευνες, οι οποίες είχαν ως αντικείμενο μελέτης μαθητές με  διαφορετικές διαταραχές ή κάποια μορφή αναπηρίας (κινητικές αναπηρίες, μαθησιακές δυσκολίες, ΔΕΠ-Υ, διαταραχές στο φάσμα του αυτισμού) καταλήγουμε στο συμπέρασμα, ότι τα αίτια που οδηγούν στη θυματοποίηση των μαθητών με ειδικές ανάγκες δεν διαφοροποιούνται ανάλογα με το είδος της αναπηρίας. Η διαφορετικότητα προκαλεί, ή έλλειψη φίλων, οι χαμηλές επικοινωνιακές και κοινωνικές δεξιότητες των μαθητών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες ή αναπηρία είναι τα βασικότερα αίτια που καθιστούν αυτούς τους μαθητές εύκολα θύματα σχολικού εκφοβισμού.

Είναι σημαντικό να εξεταστεί τι μπορεί να γίνει, ώστε η έκταση του φαινομένου  αυτού το οποίο είναι παγκόσμιο και συνεχές να περιοριστεί. Το σχολείο θα πρέπει να έχει θέσει κανόνες και τιμωρίες για το σχολικό εκφοβισμό αλλά και να διεξάγει συχνά έρευνα με τη διανομή ανώνυμων ερωτηματολογίων στους μαθητές, ώστε να υπάρχει εκτίμηση της κατάστασης (Olweus, 1993). Σε πολλά σχολεία στο εξωτερικό έχει υιοθετηθεί η καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων ενάντια στη θυμνατοποίηση και στα προγράμματα σπουδών, ενώ τονίζεται ότι πιο σημαντικό από όλα είναι η καλλιέργεια ενός θετικού σχολικού κλίματος (Vreeman and Carroll, 2007). Πολύ διαδεδομένο είναι το Πρόγραμμα Παρέμβασης για το Σχολικό Εκφοβισμό του  Olweus, το οποίο περιλαμβάνει μέτρηση της θυματοποίησης στο σχολείο, αποτελεσματικό έλεγχο στο διάλειμμα, καθιέρωση τμήματος συζήτησης το οποίο να απαρτίζεται από καθηγητές καθώς και σχολικό συνέδριο σχετικά με το θέμα του σχολικού εκφοβισμού. Πέρα από τα μέτρα σε σχολικό επίπεδο είναι σημαντικό να ληφθούν μέτρα και σε επίπεδο τάξης, δηλαδή συχνές συναντήσεις με τους γονείς οι οποίες να περιλαμβάνουν τους γονείς, κανόνες ενάντια στο φαινόμενο αλλά και συναντήσεις με τους μαθητές.

Συμπερασματικά, πρέπει να τονιστεί ότι οι μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες ή κάποια μορφή αναπηρίας είναι περισσότερο πιθανό να γίνουν θύματα σχολικού εκφοβισμού. Είναι σημαντικό να τονιστεί, ότι τα αίτια της θυματοποίησης είναι ανεξάρτητα από το είδος της αναπηρίας ή της εκπαιδευτικής ανάγκης αλλά και το ότι τα θύματα αρκετά συχνά μετατρέπονται και σε θύτες. Το σχολικό περιβάλλον μπορεί να προβεί σε πληθώρα δράσεων για τον περιορισμό του φαινομένου.

Επιμέλεια & Συγγραφή Άρθρου,

Προέδρου Αλέξανδρος,

Ειδικός Παιδαγωγός,

MSc in Economic and Business Strategy, University of Piraeus

BSc in Economics, Athens University of Economics and Business