Ο μεγάλος αποχαιρετισμός

Τα παιδιά όπως αντίστοιχα και οι ενήλικες, κατά καιρούς  δοκιμάζουν αρκετά και διαφορετικά είδη απωλειών. Μπορεί να χρειαστεί να αντιμετωπίσει την απώλεια κάποιου φίλου ή του αγαπημένου του κατοικίδιου, μια μετακόμιση, έναν αποχωρισμό λόγω διαζυγίου, αρρώστιας ή θανάτου. Όλες οι απώλειες δημιουργούν πόνο στα παιδιά και συχνά εμείς οι μεγάλοι μην αντέχοντας τον πόνο τους προσπαθούμε να τα προστατεύσουμε λέγοντας ψέματα. Ωστόσο αυτό που είναι πέρα για πέρα αλήθεια είναι πως όσο κι αν προσπαθήσουμε δε θα μπορέσουμε ποτέ να τα προστατεύσουμε από αυτό. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να τα διδάξουμε τους τρόπος ώστε να διαχειριστεί το «πένθος» τους. Λένε πως τα παιδιά ξεπερνούν εύκολα τις απώλειες. Η αλήθεια είναι πως κανείς δεν τις ξεπερνά γρήγορα. Τόσο τα παιδιά όσο και οι μεγάλοι απλά μαθαίνουν να ζουν με αυτήν.

Ωστόσο ένα σταθερό περιβάλλον και πολλή αγάπη είναι οι πιο σίγουρες συνταγές για να βοηθήσουμε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν τη θλίψη τους. Ο ψυχολόγος Ζαν Πιαζέ , ιδιαίτερα γνωστός για τις μελέτες του σχετικά με τα παιδιά, μας λέει πως το παιδί για να αφομοιώσει πλήρως την έννοια του θανάτου, πρέπει να φτάσει στην ηλικία των 7-8 ετών, όταν, δηλαδή, θα έχει συνειδητοποιήσει τις δύο απαραίτητες έννοιες, της ολότητας και της μη αντιστρεψιμότητας. Ως την ηλικία των πέντε ετών, το παιδί, πράγματι, συνδέει τη ζωή με την κίνηση: Ό,τι κινείται είναι ζωντανό. Ως την ηλικία των τριών ετών, η μόνη ανησυχία του παιδιού είναι ο αποχωρισμός. Περισσότερο, λοιπόν, από το θάνατο, είναι η διάλυση της σχέσης που επηρεάζει το νήπιο, διάλυση που σχετίζεται με το πρόσωπο που του παρέχει φροντίδα και τρυφερότητα, δηλαδή, πρωτίστως τη μητέρα, και στη συνέχεια τον πατέρα. Αν το βρέφος χάσει τη μητέρα του, χάνει το άτομο που του προσφέρει αγάπη και στοργή. Αν, πάλι, χάσει τον πατέρα του, δεν χάνει, απλώς, ένα σημαντικότατο και αναντικατάστατο πρόσωπο του περιβάλλοντος του, αλλά, προσωρινά, χάνει και τη μητέρα του, η συμπεριφορά της οποίας έχει αλλάξει, λόγω του πένθους. Το παιδί θα ξαναβρεί τους φυσιολογικούς του ρυθμούς, μόνο όταν αποκατασταθούν η ασφάλεια και η σταθερότητα γύρω του.

Φυσικά, υπάρχουν διαφορές στις διαδικασίες του θρήνου , που εξαρτώνται από την χρονολογική ηλικία του παιδιού, το στάδιο της ψυχοσυναισθηματικής εξέλιξης του, το φύλο του όπως και το φύλο του ατόμου που απωλέσθει. Όπως επίσης εξαρτώνται από την ιστορία της σχέσης του παιδιού με το άτομο που πέθανε. Ακόμη και μέχρι την ηλικία των 10 ετών τα παιδιά μπορεί να νομίζουν ότι ο θάνατος είναι κάτι που αντιστρέφεται.

Η γατούλα πήγε στον παράδεισο;

Η ιδέα του παραδείσου και του ουρανού πολύ στα παιδιά, ειδικά όταν φαντάζονται ότι κατοικείται από αγαπημένα τους πρόσωπα. Ο παράδεισος είναι ένα μέρος όπου αξίζει να πάει κάποιος που αγαπούν αλλά δίνει και την αίσθηση της σταθερότητας. Τα παιδιά γύρω στα πέντε αρχίζουν να εισάγουν την απώλεια στα παιχνίδια τους. Παίζουν με τα παιχνίδια τους και μονολογούν: «Πάει το κουνελάκι, το έχασε η μαμά του». Ή ξαπλώνουν στο πάτωμα και λένε: «Νόμιζες ότι πέθανα, έτσι δεν είναι;» Ιδιαίτερα μπροστά στους ανθρώπους του περιβάλλοντος τους, τα παιδιά αντιμετωπίζουν το θάνατο με αληθινά θεατρική διάθεση, και, εναλλάσσοντας τους ρόλους, υποδύονται το ένα πρόσωπο μετά το άλλο.

 

Η απώλεια ανά ηλικίες

Τα βρέφη ενώ δεν αντιλαμβάνονται την έννοια του θανάτου, διαισθάνονται την απουσία και την θλίψη των γύρων τους. Το μωρό μπορεί να αντιδράσει με διαταραχές ύπνου, αλλαγές στο προσωπικό πρόγραμμα διατροφής, αδικαιολόγητο κλάμα, γκρίνια και ανησυχία.

Τα νήπια εκφράζονται πάλι πιο εύκολα δικά τους συναισθήματα. Οι εναλλαγές στη διάθεση είναι σχεδόν θεατρικές. Εκφράζουν τα συναισθήματα τους εκδραματίζοντας τα  δηλαδή με ένα θεατρικό τρόπο μέσα από υπερβολική ενεργητικότητα ή κατάπτωση που και η μια αντίδραση και η άλλη είναι εξέφραση θλίψης. Επίσης μπορεί να δημιουργηθούν κάποιες διαταραχές στον ύπνο τους ή κάποιες φοβίες ή ακόμη και επιθετική συμπεριφορά

Τα παιδιά από 7-9 ετών αντιλαμβάνονται ότι ο θάνατος είναι ένα μόνιμο γεγονός. Κατά τη διάρκεια της απώλειας μπορεί να εκδηλώσουν κατάθλιψη ή αντίθετα να προσπαθήσουν να κρύψουν τον πόνο τους πίσω από επιθετικές ενέργειες.
Η αντίδραση στο θρήνο στα παιδιά είναι μικρότερη σε διάρκεια από τους ενήλικες. Μπορεί να χαρακτηρίζεται από παλινδρομήσεις στην συμπεριφορά τους σε προηγούμενα εξελικτικά στάδια. Επίσης μπορεί να χρησιμοποιήσουν συμπεριφορές αμυντικές που μπορεί να παραξενέψουν τους γονείς όπως για παράδειγμα να εκφράζουν χαρά αντι θλίψη. Η συμπεριφορά αυτή εκδηλώνεται πιο έντονα στην περίοδο 5-11 ετών. Τα παιδιά με αυτό τον τρόπο νιώθουν ασυνείδητα ότι το πρόσωπο που χάθηκε εξακολουθεί να υπάρχει.

Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας έχουν την τάση να αναζητούν υποκατάστατα.

Τι μπορώ να κάνω;

Όπως όλα τα θέματα που προβληματίζουν τους γονείς, έτσι και η απώλεια χρειάζεται πρώτα να «δουλευτεί» από τον ενήλικα που αναλαμβάνει να επικοινωνήσει το θέμα στο παιδί. Αν εσείς φοβάστε να κατονομάσετε λέξεις όπως θάνατος, κηδεία, το πιο πιθανό είναι ότι θα μεταδώσετε αυτό το φόβο και στο παιδί. Πρόσφατες μελέτες έχουν δείξει ότι οι γονείς οι οποίοι έχουν διδαχθεί και διδάξει πώς να διαχειρίζονται τις απώλειες, τα παιδιά είχαν λιγότερα και συντομότερα προβλήματα συμπεριφοράς,  λιγότερα προβλήματα με τον ύπνο και την ξεκούραση και πολύ λιγότερα μαθησιακά προβλήματα.
Αν αφήσετε τα παιδιά να κλάψουν και να επικοινωνήσουν τον πόνο τους τότε σίγουρα θα ξαλαφρώσουν

Τι πρέπει να κάνω;
Τα παιδιά δεν έχουν τη φυσιολογική ωριμότητα για να επεξεργαστούν τα συναισθήματα που γεννιούνται από την απώλεια. Και πόσο μάλλον όταν η απώλεια αυτή είναι αιφνίδια και δεν έχει γίνει σταδιακά ο αποχαιρετισμός του προσώπου, του ζώου ή του περιβάλλοντος. Για αυτό είναι η απαραίτητη η γονική παρουσία και καθοδήγηση.

• Εξηγείστε στο παιδί τι σημαίνει θάνατος.
• Για πολλά παιδιά η ιδέα του παράδεισου και του ουρανού είναι πολύ καθησυχαστική. Φράσεις όπως «θα είναι στον Παράδεισο και θα μας στέλνει την αγάπη του από εκεί» είναι πολύ βοηθητικές.
• Μιλήστε στο παιδί για την απώλεια και μοιραστείτε μαζί του τα γεγονότα με τρόπο που να μπορεί να τα καταλάβει.
• Λύστε του τις απορίες με υπομονή και σαφήνεια όσες φορές και αν σας ρωτήσει.
• Ρωτήστε το για τα συναισθήματα του και για το πώς αντιλαμβάνεται το θάνατο.
• Μοιραστείτε και τα δικά σας συναισθήματα. Έτσι το βοηθάτε όχι μόνο να μη νοιώθει μόνο του αλλά και να μπορέσει να εξωτερικεύσει και τις δικές του σκέψεις και συναισθήματα.
• Προσπαθήστε να του διαθέσετε όσο περισσότερο χρόνο μπορείτε είστε μαζί του και να το φροντίσετε με αγάπη.
• Πείτε του ότι αυτά που σκέφτεται και αισθάνεται είναι φυσιολογικά και δε θα πρέπει να τα κρύβει.
• Αν πενθείτε κι εσείς , μιλήστε για τα συναισθήματα σας. Μοιραστείτε τον πόνο σας και τις αναμνήσεις σας, χωρίς φόβο.
• Μην πείτε ποτέ: «τα παιδιά είναι μικρά, δεν καταλαβαίνουν». Φυσικά και καταλαβαίνουν. Πονάνε, θυμώνουν, φοβούνται. Βρείτε τον απαραίτητο χρόνο να τους συμπαρασταθείτε.
• Με το να αποφεύγουμε το θέμα της απώλειας αλλάζοντας συζήτηση, δημιουργεί μια πολύ ισχυρή αίσθηση του «απαγορευμένου» μια αίσθηση για μυστήριο που μπορεί να στοιχειώσει το υπόλοιπο της ζωής του. Δώστε το ελεύθερο στο παιδί να κάνει ερωτήσεις, δώστε παραδείγματα από τη φύση ή από την επικαιρότητα και απαντήστε ειλικρινά με απλά κατανοητά λόγια, ανάλογα με την ηλικία του.
• Να υπάρχει μια σταθερότητα του φυσικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζεί το παιδί και μια σταθερότητα στις οικογενειακές σχέσεις προκειμένου να μην νιώσει ότι κινδυνεύει και με άλλες απώλειες ή αλλαγές στο περιβάλλον του.
• Αν παρόλη τη δική σας προσπάθεια η συμπεριφορά του παιδιού στο σπίτι και στο σχολείο είναι ανησυχητική για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την απώλεια τότε πιθανόν να χρειαστεί η παρέμβαση ψυχολόγου, για να βοηθηθεί το παιδί να επεξεργαστεί τα πολύπλοκα συναισθήματα που δημιουργούνται από την απώλεια

---

Κάποιες κοινές ερωτήσεις που μπορεί να κάνει το παιδί.

Γιατί πέθανε ο σκύλος μου;
Το παιδί θα πρέπει να έχει απάντηση από τους γονείς για ποιο λόγο πέθανε ο σκύλος όσο γίνεται πιο ειλικρινή προκειμένου να μην νιώσει ο ίδιος υπεύθυνος για το θάνατο του. Επίσης θα μπορούσε η διαδικασία του αποχαιρετισμού εκτός από την εξέφραση των συναισθημάτων να συμπεριλαμβάνει και την ταφή του ζώου σε ένα χώρο που θα έχουν επιλέξει Εκεί το παιδί μπορεί να αφήσει καποια λουλουδια ή ακόμη να γράψει κάτι για το ζωάκι του.

Πού είναι ο παππούς τώρα;
Πριν απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση είναι καλό να μάθουμε πού πιστεύει το παιδί ότι είναι ο παππούς τώρα. Καλό είναι να μην πούμε ότι: «Ο Θεός τον έχει πάρει κοντά του», διότι μελέτες έχουν δείξει ότι, θυμός που στρέφεται προς το Θεό μπορεί να οδηγήσει στην προσωρινή ή μόνιμη απώλεια πίστης γενικότερα. Η απάντηση φυσικά εξαρτάται από την ηλικία του παιδιού. Είναι σημαντικό να είναι ειλικρινής η απάντηση αλλά με ένα τέτοιο τρόπο διατυπωμένη που να μην αντιστοιχεί στην ηλικια  του παιδιού.

Θα πεθάνεις και εσύ;
Είναι πολύ σημαντικό να απαντήσουμε σε αυτή την ερώτηση καθησυχάζοντας το παιδί αλλά ταυτόχρονα να είμαστε ειλικρινείς. Ένα παράδειγμα θα μπορούσε να είναι: «Κάποτε θα πεθάνω αλλά ελπίζω αυτό να αργήσει. Δεν έχω κάποια σοβαρή αρρώστια που να απειλεί τη ζωή μου». Όταν ένα παιδί κάνει αυτή την ερώτηση στην πραγματικότητα αυτό που λέει είναι ότι, φοβάται μήπως πεθάνει αυτός που αγαπά πολύ. Έτσι αντιγυρίζουμε τη βαθύτερη ερώτηση: «Ανησυχείς μήπως πεθάνω;» Αυτή μπορεί να είναι η πόρτα για μια πολύ καλή συζήτηση που θα εκτονώσει τα συναισθήματα του παιδιού.
Το παιδί αναζητά με αυτό τον τρόπο την εξασφάλιση της σταθερότητας στη ζωή του από εδώ και πέρα.

Πόσο θα ζήσω;
Μία καλή απάντηση σε αυτή την ερώτηση είναι ότι: «Κανείς δεν ξέρει με σιγουριά το πόσο θα ζήσει κάποιος αλλά κανείς δεν ζει για πάντα». Θα καθησυχάσουμε τους φόβους του παιδιού απαντώντας ότι οι περισσότεροι άνθρωποι πεθαίνουν όταν είναι πολύ ηλικιωμένοι και ότι οι ηλικιωμένοι δεν δείχνουν να τους απασχολεί το αν θα πεθάνουν.

Τέλος θυμηθείτε:
Τα παιδιά δεν χρειάζονται «τέλειες» απαντήσεις. Χρειάζονται γονείς που να είναι πρόθυμοι να μην αποφεύγουν τις ερωτήσεις τους. Και χρειάζονται γονείς που θα τα στηρίξουν συναισθηματικά όταν το χρειάζονται.

---

Τα πέντε βασικά στάδια της διεργασίας του πένθους.

Είτε έχασε τους φίλους του, είτε τους συμμαθητές του εξαιτίας μιας μετακόμισης είτε το αγαπημένο του κατοικίδιο, το παιδί χρειάζεται να «πενθήσει».  Κατά τη διάρκεια του πένθους τα παιδιά περνάνε από διαφορετικά συναισθηματικά στάδια μέχρι να μπορέσουν να αποδεχτούν το γεγονός και να συνεχίσουν ομαλά τη ζωή τους. Το πρώτο συναίσθημα στάδιο είναι η άρνηση, το παιδί αρνείται να δεχτεί την πραγματικότητα και τη μονιμότητα της απώλειας. Συνήθως την άρνηση την ακολουθεί το συναισθηματικό μούδιασμα, μια περίοδος κατά την οποία δεν ξέρει πώς να νιώσει, δεν ξέρει πώς να εκφράσει αυτό που αισθάνεται, με αποτέλεσμα να μένει φαινομενικά αδιάφορο. Το τρίτο συναίσθημα είναι ο θυμός. Όλη αυτή η εσωτερική πίεση που έχει συσσωρευτεί ξεσπάει και το παιδί θυμώνει. Θυμώνει με τις συνθήκες, με τους γύρω του, θυμώνει με τη ζωή. Εκεί βρίσκουμε κρυμμένο και το φόβο. Το φόβο για το άγνωστο, για το μη συνηθισμένο, το φόβο για το αβέβαιο μέλλον. Το παιδί μπορεί να αρχίσει να βλέπει τον κόσμο σαν κάτι ασταθές που δε του δίνει πια την ασφάλεια να μεγαλώσει ανέμελα και αυτό είναι κάτι που αν δεν αντιμετωπιστεί θα δημιουργήσει σημαντικές δυσκολίες στη μελλοντική διαμόρφωση των στενών του σχέσεων και στην αυτοπεποίθηση του. Νιώθει μπερδεμένο και ανήμπορο μέσα σε όλο αυτό. Μετά από μια απώλεια ίσως παρατηρήσουμε κάποιες δυσκολίες στον ύπνο του, αδυναμία να μείνει μόνο του στο δωμάτιο του και έντονο φόβο για το σκοτάδι. Κάποιες άλλες φορές ίσως παρουσιάσει έντονο άγχος και φόβο εγκατάλειψης και ίσως αρχίσει να συμπεριφέρεται «μωρουδίστικα». Αυτή του η συμπεριφορά δεν έχει τίποτα το ανησυχητικό, Ζητάει περισσότερη προσοχή και φροντίδα, και δίνοντας του την παραπάνω φροντίδα που θέλει το βοηθάμε να ξεπεράσει την ανασφάλεια που του δημιούργησε η απώλεια.

1.  Άρνηση:
Η πρώτη αντίδραση μετά το άκουσμα των τραγικών ειδήσεων  είναι η άρνηση. Ο όρος άρνηση περιγράφει την γνωστική εκείνη κατάσταση κατά την οποία αναπτύσσεται μια είδους αντίσταση απέναντι στον γεγονός του θάνατου, απορρίποντάς το ως μη αληθές.

2.  Θυμός:
Μετά το πρώτο σοκ, ο πόνος του θανάτου μετατρέπεται σε θυμό και επιθετικότητα, στρεφόμενη κατά δικαίων και αδίκων. Σε αυτή τη φάση ο πενθών προσπαθεί να βρει κάποια υπαιτιότητα πίσω από τον θάνατο, κάτι για να ρίξει το βάρος της ευθύνης. Άλλωστε ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι έτσι κατασκευασμένος ώστε να ψάχνει δεσμούς αίτιου-αιτιατού πίσω από τα φαινόμενα με τα οποία έρχεται αντιμέτωπος. Το στάδιο αυτό είναι ιδιαίτερα συναισθηματικά φορτισμένο και οι συναισθηματικές εκρήξεις είναι κάτι περισσότερο από αναμενόμενες.

3.  Διαπραγμάτευση:
Αρχίζει να σκέφτεται ότι μπορεί και να είναι αλήθεια. Κάποιος που διαπραγματεύεται την μη αντιστρεψιμότητα του θανάτου για πρώτη φορά αρχίζει να συνειδητοποιεί πως δεν υπάρχει κάτι που μπορεί να κάνει για να αλλάξει αυτή την κατάσταση και πως σε αυτή τη χρονική στιγμή δεν έχει ιδιαίτερο νόημα να ψάχνει για το ποιος ευθύνεται. Αυτές οι δύσκολες στιγμές οδηγούν σταδιακά το άτομο στο προ-τελευταίο επίπεδο του πένθους, αυτό της κατάθλιψης.

4. Κατάθλιψη:
Αισθήματα κενού και λύπης, κλάμα. Έχοντας ξεσπάσει συναισθηματικά και αφού έχει συνηδειτοποιήσει την σκληρή πραγματικότητα η οποία δεν αλλάζει, ο πενθών νιώθει αδύναμος να επέμβει στο οτιδήποτε. Όπως και σε κάθε στιγμή κατά την οποία δεν έχουμε τον έλεγχο, έτσι και τώρα το αίσθημα του αβοήθητου αρχίζει να κάνει την εμφάνισή του. Η φάση της κατάθλιψης μπορεί να διαρκέσει από λίγες ώρες/ημέρες, έως και μερικούς μήνες.

5. Αποδοχή:
Ηρεμία στη σκέψη της απώλειας, επένδυση θετικών συναισθημάτων σε νέα πράγματα. Φυσικά το ότι αποδέχομαι ότι κάποιος έχει φύγει από την ζωή σε καμμία περίτπωση δεν σημαίνει ότι αυτόματα σβήνω κάθε συναίσθημα για τον θάνατό του ή ότι βάζω ένα μεγάλο Χ σε όλα όσα έχουμε ζήσει μαζί. Οι αναμνήσεις θα μείνουν για πάντα, όπως άλλωστε πρέπει. Απλά, σε αυτό το στάδιο ο θάνατός ως γεγονός έχει περάσει από επεξεργασία και έχει γίνει κτήμα μας. Μπορούμε να συνεχίσουμε να πενθούμε το αγαπημένο μας πρόσωπο, αλλά έχοντας αποδεχτεί τον θάνατό του και έχοντας ρίξει τα συναισθηματκά τείχη που μας εμπόδιζαν από το να βιώσουμε το γεγονός στην ολότητά του.

Αν το παιδί μείνει προσκολλημένο σε κάποιο από αυτά τα στάδια, οι επιπτώσεις πιθανά θα το ακολουθούν για όλη του τη ζωή. Γι’ αυτό ας δώσουμε χώρο στην εκπαίδευση και την εξοικείωση των παιδιών με την απώλεια. Η Σαρακοστή και το Πάσχα είναι μια πολύ καλή ευκαιρία να μιλήσουμε στα παιδιά για το πένθος και την απώλεια αλλά και τα καθημερινά γεγονότα που εμπεριέχουν τις έννοιες της αρχής και του τέλους. Τέλος σίγουρα οι μεγαλύτεροι βοηθοί των γονέων αλλά και των εκπαιδευτικών είναι τα βιβλία.
Μέσα από τις ιστορίες τους τα παιδιά θα μπορέσουν να δουλέψουν με τον πόνο που βίωσαν, να θρηνήσουν συμπάσχοντας με τους ήρωες και να ξεθάψουν το θαμμένο κουτί του πένθους απαντώντας στις απορίες τους και ερχόμενα σε επαφή με το συναίσθημά τους.